Đạo Phật đă lúc thịnh lúc suy, nhưng chẳng may cho đến hôm nay, giáo-lư của Đức Thích-Ca chưa một lần được đa số dân-chúng Ấn-Độ của Ngài đón-nhận.
Họ đă chọn Ấn-giáo, một biến-thể của đạo Bà-la-môn, thành như một thứ tôn-giáo quốc-gia. Số ngừơi theo Phật-giáo tại nước này c̣n thua xa số người theo Hồi-giáo được đem tới từ miền Trung-đông xa ở hướng tây.
Bù lại, các quốc-gia phía đông và bắc lại hoan-hỉ đón-nhận giáo-lư ‘từ-bi’ của nhà Phật, trong đó có cả dân-chúng Việt-nam.
Quan-trọng hơn cả, giáo-lư Phật được du-nhập quốc-gia đông dân nhất thế-giới là Trung-hoa, tạo ảnh-hưởng không nhỏ bên cạnh Khổng-giáo và Lăo-giáo đă hiện-diện từ trước. Chúng ta nghe nói nhiều tới công-lao của nhà sư Đường-tam-Tạng ( Huyền-Trang ) cùng 3 đệ-tử qua xứ Ấn (Thiên-trúc) để thỉnh kinh, được phổ-thông hóa nhờ pho truyện Tây-du-kư lừng danh. Vua nhà Đường cùng cả thần-dân vui mừng tôn-xưng ngài là quốc-sư và coi ngài là vị anh-hùng cũng như ân-nhân vĩ-đại .
Nói tổng-quát, v́ Phật-giáo đựơc truyền qua Việt-nam nhờ ngả Trung-hoa, nên chúng ta theo dơi và hiểu Thiền theo cái nh́n Đại-thừa (gọi là Bắc tông hay Đại-chúng) : Quan-niệm Đức Phật ban sơ chỉ là một Bồ Tát từ cơi trên cao tự nguyện trở lại với loài người để giúp giải-thóat họ khỏi khổ-đau. Ngài đản-sanh làm thái-tử Tất-đạt-Đa, ở thành Ca-tỳ-la-vệ thuộc xứ Thích-ca, dưới chân núi tuưêt, phía tây nước Nepal.
Đại-thừa nhấn mạnh ư-hứơng cứu đời của Phật : Sau 49 ngày tham-thiền, Ngài ‘đốn ngộ’ (ngay tức khắc) để vào Nát-bàn. Nhưng rồi Ngài đă hy-sinh ở lại đi giảng-thuyết suốt 49 năm trời, mong chúng-sinh cũng đựơc giác-ngộ như ḿnh.
Xin mở một dấu ngoặc nơi đây : Khác với ngành Đại-thừa, Phật-giáo Tiểu-thừa tại các quốc-gia phía Nam như Thái-Lan, Lào, Miên v. v....với ư-thức ḿnh là Phật-giáo nguyên-thủy, lại tin rằng Đức Thích-Ca chỉ là một nhân-vật lịch-sử, rất ngừơi. Ngài không ‘có’ trước ngày ḿnh sinh. Ngài thành Phật nhờ nỗ-lực riêng như mọi chúng-sinh khác. Hệ-phái Tiểu-thừa này không đề cao việc sinh-họat xă-hội bên ng̣ai.
Tại Trung-hoa, với thời-gian, người ta đếm được tới 10 tông-phái. Phổ-thông hơn cả là Tịnh-độ-tông (chuyên niệm danh-hiệu Phật A-di-đà), Mật-tông (chuyên về đọc thần-chú), và Pháp-hoa-tông (ưa đọc và t́m hiểu kinh Pháp-hoa). Riêng về Thiền-tông th́ chú-trọng về Tọa-thiền và đựơc đem vào nước bởi ‘tổ-sư’ Bồ-đề-Đạt-Ma. Vị này là tổ Thiền-tông của Tàu, nhưng chỉ là tổ thứ 28 nối nghiệp tổ thứ nhất là Ma-ha-ca-diếp bên xứ Ấn.
Bồ-đề-đạt-ma ban đầu gặp nhiều khó-khăn trắc-trở, nên có lần ngài dùng cách Thiền ‘diện-bích’ (quay mặt vào tường) suốt 9 năm trời. Lời dạy quan-trọng của ngài là phải t́m vào chính cái Tâm sâu thẳm của ḿnh mà nh́n ra chân-lư, thay v́ ở bất cứ nơi đâu khác. Dân chúng ghi nhớ măi lời ngài nhắc : Lời Phật dạy giống như ngón tay chỉ cho ta thấy mặt trăng. Hăy nương theo ngón tay đó mà nh́n thấy trăng, chứ đừng chỉ nh́n ngón tay.
Thiền-tông dần-dà đi vào ḷng đại chúng : Đa số chấp-nhận nó như một pháp-môn cao nhất và chân-chính nhất của Phật-giáo.
Lại xin mở một dấu ngoặc nữa ở đây : Khi truyền qua Việt-nam, lúc đầu phái Thiền tông cũng rất được ưa-chuộng, nhưng dần dần nguời ta học cách dung-hợp các pháp-môn lớn được giới-thiệu qua. Dự một khóa lễ tại các chùa Việt-nam, ta sẽ gặp sự tổng-hợp của các thiền ngữ, các câu thần chú và danh hiệu Phật. Đây có lẽ là một nét son chăng ?
Đúng ra, thiền-tổ Đạt-Ma đă mượn gốc vơ học của xứ Ấn là YOGA để phổ-biến việc tu-thiền. Đặc biệt hơn nữa, ngài đă dạy các tăng ni phương-pháp dùng quyền cước(đôi khi thêm vài vũ-khí như giới đao thuyền trượng) để tự-vệ. Theo tài liệu cổ của trường-phái vơ-học Thiếu-Lâm, chính ngài là vị khai sáng ra phương-pháp ‘thổ nạp’ tức hô-hấp để tập-trung ư lực. Nói cách khác, với cái quan-niệm căn-bản về Thiền, ngài dạy môn-đệ làm chủ hơi thở, thành ra căn-bản của môn vơ Thiếu-lâm chính là Khí-công. Nhờ phép này mà làm việc nhiều vẫn không mệt, trong khi tâm-trí vẫn nhẹ-nhàng thanh-thản, gíup ta dễ tập trung tinh-thần.
Với phong-trào Thiền như trên, người ta cảm thấy phần nào dứt bỏ những phiền năo mà vui sống cũng như hướng tâm-tư theo dơi nước bước của Phật.
Ngôn-ngữ Trung-hoa bắt đầu quen với danh-từ Thiền : Nó được ghép bằng chữ ‘Thị’ đi trước chữ ‘Đan’, nói lên trạng-thái đơn-thuần của tâm-linh. Anh-ngữ hay viết thành SHAN, trong khi bên Nhật-bản th́ ai cũng nghe tới ZEN.
Phải công bằng mà nói rằng tuy lúc ngài Đạt-Ma viên-tịch vào năm 528 Thiền-tông đă chiếm thế thượng-phong ở nước Tàu, nhưng phải đợi cho tới vị tổ thứ sáu là ngài Huệ-Năng th́ Thiền mới đạt tới chót đỉnh uy-danh, với ảnh-hưởng tràn-lan như vũ-băo. Cho đến đời Minh th́ quả thật Phật-giáo đă đồng-hóa hẳn với Thiền-tông, vào sâu trong tâm-khảm của cả giới b́nh-dân cũng như quan quyền.
Cũng nên ghi nhớ rằng đă có một thời Thiền-tông bị chia ra 2 phái Nam và Bắc. Miền Bắc có ngài Thần-Tú lănh-đạo. Vị này chủ-trương thi-hành Thiền thong-thả, tiệm-tiến, trong khi phe Nam của Huệ-Năng th́ dạy phải t́m giác-ngộ tức th́ (đốn). Thế là có câu ‘Nam đốn Bắc tiệm’. Dầu sao, thanh-thế của ngài Huệ-Năng vẫn trổi-vượt v́ nó đạt tới chỗ thuần-túy Trung-hoa.
Thiền-tông đă cảm-hóa được cả nước. Nó đă gây ảnh-hưởng to-lớn với Lăo-gíao, kể cả chuyện khuôn-đúc lại tư-tưởng và ngôn-ngữ của tôn-giáo này. Riêng với Khổng-giáo vốn dĩ được hàng vua chúa trọng dụng, nhất là ở thời-đại ta quen gọi là ‘Tống Nho’, cũng đă song hành với Phật-giáo để t́m thấy t́nh-trạng phục-hưng tốt-đẹp.
V́ cốt lơi Phật pháp nằm ở giáo-lư về Giác-ngộ và Nát-Bàn, những điều Đức Phật hằng ấp-ủ trong suốt cuộc đời 79 năm của Ngài, nên Thiền-tông Trung-hoa cũng phải dựa vào đó mà giảng-dạy, dĩ-nhiên một cách tài-t́nh khéo léo sao cho hợp với tâm-hồn ưa thực-tiễn của dân bản xứ : Họ chưa thấy cần chuyện ‘giải-thoát’, nhưng lại rất ưng t́m ra mục thanh-thản tâm-tư.
Thế là người người đi học Thiền. Đó đây nghe ‘quảng-cáo’ : Nhờ Thiền mà ta biết tập trung tư-tửơng giúp công-việc hiệu-quả hơn. Nhờ Thiền mà ta dễ nhận-thức các việc xảy ra chung quanh, đặc biệt những điều xảy ra trong tâm-tư. Khi Thiền, ta thấy đầu óc an b́nh khóai lạc, rồi c̣n cho ta thấy h́nh-ảnh đích-thực của chính ḿnh. Thiền c̣n giúp ta sống với hiện tại, thay v́ nuối-tiếc dĩ-văng hoặc lo-lắng tương-lai. Nó c̣n cho ta thóat khỏi niềm cô-độc bởi giam-hăm ḿnh trong cảnh ‘vô-minh’, và sau đó cho ta cơ-hội vươn lên với cơi cao-siêu và đạt cảnh Giác-ngộ tối-hậu.
Trong cái khung Phật-giáo, Thiền dĩ nhiên đưa ta tới những đức tính Từ Bi, tới tinh-thần Vô Úy, hết c̣n sa lầy trong cảnh tham lam mê muội. Nó giúp ta rũ bỏ khổ-đau và thấu-hiểu tính-cách vô-thường, vô-ngă của vạn-vật, cũng như cảm-xúc và tư-tưởng. Nó lại cho ta niềm vui được luôn tỉnh-thức hướng về cơi Nát-bàn.
Người ta cũng tin rằng nhờ Thiền mà ta có thể làm chủ được chính tương-lai ḿnh, theo cái nh́n của Nguyễn-Du trong truyện Kiều :
Thiện căn ở tại ḷng ta
Chữ TÂM kia mới bằng ba chữ tài.
Dần dà người ta truyền cho nhau những chi-tiết và kinh nghiệm khi thực-hiện Thiền, đặc biệt về tư-thế khi ngồi : nào là thế kiết già, bán già, xếp bằng hoặc ngồi trên ghế. Điều căn bản là luôn phải giữ cho xuơng sống, cổ và đầu cùng trên một đường thẳng đứng, tạo thành một góc vuông với mặt đất.
Các Thiền sư hay nhắc : Phải bắt chước Đức Thích-Ca khi Ngài đi thuyết-pháp, dù đă chứng ngộ thành Phật, nhưng vẫn c̣n thân bịnh, c̣n cảm giác, c̣n kư-ức, c̣n suy-nghĩ; tuy nhiên Ngài không dính mắc vào chúng, không xem chúng là ‘tự ngă’, là ‘ta’.
Quan-trọng là giáo-điều ‘không được mong ước bất cứ chuyện ǵ khi tham Thiền, kể cả việc Giác ngộ’. Phải chấm dứt và quên tất cả để ḥa-đồng với vạn-vật, tới t́nh-trạng ‘thể nhập vạn pháp’.
Trước khi ngài Đạt-Ma đem ‘Thiền Phật’ vào nước Tàu, dân chúng thấy nhức đầu với những mớ giáo-điều nặng-nề và lư-thuyết xa-vời về Phật-giáo. Thế là ngài đă đơn-giản hóa tất cả, đă
chỉ vẽ cho Phật-tử sống Thiền với từng sinh-họat và biến-cố hàng ngày. Chỉ cần làm chủ được cái Tâm của ḿnh là xong hết. Ngồi Thiền theo gương Phật là ngồi ư-thức ṭan-vẹn về chính ḿnh, về những ǵ đang có xung quanh và những tư-tưởng trong đầu. Chỉ có thế.
Từ cái tư-thế ‘ngồi’ căn-bản và thực-tế nhất cho việc Thiền, ta c̣n phải biết sống tinh-thần Thiền nơi mọi sinh-họat, dù là lúc đi đứng chạy nhảy.
Dân Trung-hoa đă học sống Thiền qua bao thế-kỷ để rồi hănh-diện đem đi truyền-bá ra những quốc gia láng-giềng.
Nhật-Bản thực sự đă du-nhập tư-tưởng Thiền một cách hăm-hở và đặc-biệt hơn cả. Cách riêng, họ c̣n đẩy mạnh cái phần thực-tế của ‘đạo Thiền’ vào cuộc sống thường-nhật một cách tuyệt vời.
Dân Nhật ngày nay hiểu và thực-hành một thứ ‘ZEN toàn-diện’ : Tự ḿnh tạo ra cuộc sống thái-an, ḥa ḿnh cùng cả vũ-trụ, mọi nơi, mọi lúc, trong mọi vịêc, mọi ḥan-cảnh, mọi lănh-vực ( văn-chương, nghệ-thuật, dưỡng-sinh, kỹ-thụât, giải-trí….)
Để chuẩn-bị bước vào chuyện Thiền tích-cực, người ta phải cố-gắng xa lánh điều xấu và ác trước, sau đó sẽ lần lượt t́m cách tiến tới 3 chặng sau đây :
--Chặng Kỷ-luật : Thứ tự, ngăn nắp, vệ-sinh, đơn-giản, thơm-tho, ḥa-hài, trong-sáng, an-ninh, quân-b́nh…trong mọi sự, từ thân-thể tới nhà cửa và công-việc, từ suy-nghĩ tới ngôn-ngữ, hành-động.
--Chặng Luyện Thân : Xác khỏe mạnh th́ Hồn an-vui. Cần biết điều-ḥa hơi thở trước hết, sau đó, học vận-động thể-dục, học xoa-nắn, học trị-liệu pḥng-ngừa, học nghệ-thuật thư-giăn, học kiểm sóat việc ăn-uống, học trị bệnh….
--Chặng Luyện Tâm : T́m cách điều-ḥa giác-quan để làm chủ mọi cơ-năng thân xác. Học cho biết tập-trung tư-tưởng, cho tâm-trí được tự-do khỏi bị ràng-buộc bởi trăm mối ngổn-ngang. Sau đó đi vào thói quen tham thiền thường-xuyên, tạo tâm-tư trống-rỗng, đem tới t́nh-trạng ḥa ḿnh cùng chân-Phật, hưởng phút giây an-nhiên tự-tại.
Nhiều người đă nhờ Thiền mà gặp một ‘đạo’ sống thượng-đạt, hạnh-phúc.
