Từ trần là một biến cố lớn. Người từ trần thì giã từ trần thế. Người còn ở lại trần thế thì nói về người từ trần.

Dịp này thường là cơ hội thuận tiện, để trần thế được gợi lên như hiện trường của những giá trị, và để người từ trần được đánh giá qua những cái nhìn về các giá trị khác nhau. Chính vì thế mà biến cố từ trần là một trường học cho những ai muốn tìm hiểu về những hệ thống giá trị đương thời, để phong phú hoá triết học về giá trị.

Phân tích các phát biểu về những người từ trần mới đây, tôi thấy đang hiện lên mấy hệ thống giá trị sau đây:

 1/ Các giá trị đặt nền tảng trên chân, thiện, mỹ

Ba giá trị này đều gắn liền với ba hoạt động của tinh thần. Hoạt động trí khôn phải hướng về chân lý. Hoạt động lương tâm phải thực hiện sự lành. Hoạt động nghệ thuật phải sáng tạo những vẻ đẹp.

Ba loại giá trị này là cả một bầu trời bao la, cao xa thăm thẳm, hướng về tuyệt đối. Con người gọi là có ba giá trị trên đây thường chỉ là con người thiện chí đi tìm những giá trị ấy trên một con đường vô tận.

 2/ Các giá trị căn cứ vào liên hệ giữa con người và trần thế

Con người đi vào trần thế phải có những giá trị thực dụng cần thiết, để biết lao động, sử dụng, sản xuất, làm chủ, biến đổi vật chất, và biết thiết lập các quan hệ xã hội.

Con người đứng trước trần thế cần có những giá trị tinh thần sâu sắc, để biết quan sát, học hỏi, tìm tòi, đánh giá, sáng tạo.

Con người vượt trên trần thế cần có tầm nhìn xa và những giá trị đạo đức vững chắc, cao đẹp, để đổi mới con người, lịch sử, xã hội.

Một con người như thế hẳn phải phấn đấu rất nhiều. Kết quả thường vẫn bị giới hạn bởi nhiều cản trở.

 3/ Các giá trị nhấn mạnh đến việc yêu thương phục vụ con người và Ðất Nước

Việc yêu thương phục vụ này chỉ có giá trị, khi biết chọn lựa những ưu tiên, đáp ứng nhu cầu thiết thực của con người và Ðất Nước trong những thời điểm cụ thể. Phục vụ là đáp ứng đúng nhu cầu, bằng đúng việc, vào đúng lúc, với đúng cách.

Một con người biết yêu thương phục vụ như vậy phải vượt qua biết bao khó khăn vất vả.

 4/ Các giá trị được xây dựng trên cách sử dụng thời giờ

Với một thời gian vắn vỏi và đầy khó khăn, có những người đã đem được lý tưởng cao đẹp vào trong thực tế phức tạp. Thời giờ đó không bị xài phí, không bị tan vỡ ra từng mảnh, nhưng được tận dụng tối đa với một cách khôn khéo thông minh, để thay đổi lịch sử, con người, cộng đoàn và xã hội.

Một con người làm được như thế, tất nhiên phải biết nắm bắt giá trị đời đời trong mỗi mảnh thời giờ đang trôi. Họ biết đời-đời-hoá giây phút hiện tại.

 5/ Các giá trị gắn liền với việc đi sâu vào đời sống nội tâm

Không những tâm hồn bỏ cái bên ngoài để nhìn vào bên trong chính mình, mà còn đẩy mạnh suy tư và thanh luyện để tìm về tuyệt đối. Một tuyệt đối không phải là tư tưởng, mà là một hiện diện sống động của tình yêu tuyệt hảo. Từ đó, con người được thúc đẩy sống cho hạnh phúc của Ðồng Bào, nhân loại, dù phải chấp nhận hy sinh chính mình. Và cũng từ đó, mọi sự, cho dù dữ dằn nhất, sẽ được nhìn trong ánh sáng bình an, khiêm tốn, bao dung và hy vọng.

Con người đi vào nội tâm là con người phải chiến đấu không ngừng với chính bản thân mình.

Trình bày trên đây về năm hệ thống giá trị chỉ là một mạo muội hết sức giản đơn. Nhưng thiết tưởng cũng đủ gợi lên vài tia sáng về các giá trị.

Ngoài năm hệ thống giá trị này, chắc chắn còn nhiều loại giá trị khác. Trong mỗi hệ thống giá trị, điều đáng để ý là: con người giá trị được tôn vinh không phải vì họ có nhiều chức, nhiều quyền, nhiều tiền, nhưng vì họ có nhiều cố gắng và việc làm để đổi mới chính mình và dấn thân vào lịch sử. Tất nhiên họ phải phấn đấu, phải hy sinh, để không ngừng tiến bộ.

Cái đã đạt được chỉ là điểm tựa, để thực hiện một khởi hành mới. Phải luôn luôn vượt qua cái đã thành đạt, và cả chính mình, để vươn tới một đích điểm mới tốt đẹp hơn trước.

Ðộng lực thúc đẩy vươn lên không phải là hoài niệm của quá khứ, càng không phải là tập quán làm việc, mà là một nội tâm trăn trở. Họ cảm thấy mình còn thấp kém đối với lý tưởng cao vời luôn mời gọi, nên phải lên đường.

Khi con người biết di chuyển trong các hệ thống giá trị, thì đời người sẽ mặn mà ý nghĩa. Lúc đó, với những giá trị hữu hình và vô hình, con người giá trị sẽ là một vì sao lấp lánh trong bầu trời các giá trị bao la.

Và nếu mọi giá trị đều phát sinh do một nguồn mạch là Tạo Hoá, thì những con người có giá trị đâu có xa tấm lòng của Thiên Chúa chúng ta.

Long Xuyên, ngày 6-5-2000, Ngày an táng Cụ Phạm Văn Ðồng